پایگاه خبری فولاد ایران - شرح ماجرا
به دنبال فجایع شکت سدهای باطله که سال های گذشته نیز شاهد آن بوده ایم، اواخر ژانویه سال جاری نیز یکی از سه سدی که در ایالت میناس ژرائیس برزیل متعلق به شرکت «واله» در مجتمع معدنی سنگ آهن «کورگو دو فژائو» در جنوب شرقی برزیل برای ذخیره ضایعات معدنی تعبیه شده بود، شکست و گِل‌رودِ پهناوری به سوی روستاهای فرودست به راه افتاد. بر اثر جریان سهمگین گل و لای، بسیاری از ساختمان‌ها ویران و حدود 300 نفر جان خود را از دست دادند و این حادثه به رها شدن میزان زیادی زباله‌های سمی نیز منجر شد. سد آسیب دیده در نزدیکی شهر ۳۹ هزار نفری برومادینیو نیز قرار داشت. این دومین فاجعه مربوط به پسماندهای معدنی شرکت واله در میناس گرایس در چهار سال اخیر بوده است.
شرکت واله به دنبال این حادثه اقداماتی انجام داد. به عنوان نمونه جهت احتیاط برای پیشگیری از حادثه مشابه دستور داده 200 نفر از مردمی که در 49 ساختمانی مسکونی نزدیکی معدن ماراسول آن که در نوا لیما واقع شده است محل زندگی خود را تخلیه کنند. همچنین پس از آن اعلام کرده تا سال 2022 همه 10 سد مشابه خود را از زنجیره تولید خارج می کند. از طرفی پس از یک ماه بعد از وقوع فاجعه، مدیرعامل و چندین مدیر ارشد شرکت برزیلی سنگ آهن واله نیز از مقام خود استعفا کردند. این استعفا پس از انتشار اسنادی طی هفته‌های اخیر انجام گرفت که نشان داد واله از ریسک بالای فروپاشی این سد مطلع بوده است ولی بازرسان برای تأیید ایمن بودن سازه سد تحت فشار بودند.
دولت برزیل نیز دست به اقداماتی زد و بر اساس مقررات جدید شرکت هایی که ساختار این چنینی دارند تا آگوست 2023 فرصت دارند تا به طور کامل سد های فعال و غیر فعال را به طور کلی از خط تولید خارج کنند.
همچنین انجمن بین المللی معادن و فلزات که دفتر مرکزی آن در لندن واقع شده و 27 شرکت معدنی بزرگ عضو آن هستند اخیرا اعلام کرده قصد دارد یک کارگروه مستقل از کارشناسان را راه اندازی نماید که استانداردی بین المللی برای تجهیزات باطله معادن تعریف نماید.
سد باطله چیست
شرکت‌های معدنی مختلف به دنبال افزایش منافع اقتصادی خود به حفر معادن عمیق‌تر و بزرگتر روی آورده و رکوردهایی جدید از حجم باطله را بر جا گذاشته‌اند. برای مدیریت این باطله‌ها و آوارهای معدنی است که شرکت‌های بزرگ، سدهایی را ساخته‌اند که در زمره بزرگترین و غول‌پیکرترین ساخته‌های دست بشر به شمار می‌رود. در این خاکریزهای سفالی که به نام سد باطله شناخته می‌شوند، جریان‌های گل‌ولای مورد فرآوری قرار می‌گیرند تا سنگ‌ها و آب‌ها از آن جداشده و در نهایت، فلزات باقی بمانند.
این سدها به‌طور نظری به این منظور ساخته می‌شوند که تا ابد باقی بمانند. با این حال، در عمل اتفاقات متعددی رخ می‌دهد که مهندسان معدنی و ساختمانی هم خودشان نسبت به تکرار این اتفاقات هشدار دهند.
سدهای باطله به منظور انباشت و رسوب دادن مواد باطله ( پساب ) حاصل از کارخانجات کنسانتره مواد معدنی و همچنین در اکثر موارد با برگشت مجدد آب به کارخانه هم زمان با استخراج معدن ساخته می شود . در سراسر دنیا حدود 3500 سد باطله وجود دارد که این سد ها بر خلاف سدهای نیروگاهی از بتن یا سنگ ساخته نشده اند بیشتر سدهای باطله از نوع خاکی می باشند و به منظور کاهش هزینه ها از مصالح موجود در محل احداث کارخانه جهت ساخت بدنه سد استفاده می گردد ، تفاوت اساسی این سدها با سدهای آبی امکان خطر نشت پساب به آبهای زیرزمینی و پایین دست سد می باشد ، که وجود عناصر سنگین و سمی بودن پسابها می تواند باعث خسارات زیست محیطی جبران ناپذیری گردد . بنابراین لازم است سدهای باطله با دقت و ضریب اطمینان بالا طراحی ، ساخته و کنترل شوند ، چرا که در صورت تخریب سد باطله محیط زیست پایین دست آلوده شده و چه بسا حیات و سلامت انسان و محیط زیست در آن ناحیه در معرض خطر جدی قرار می گیرد . در این بین تنها سه کشور هستند که فعالیت سدهای بالادستی را ممنوع کرده اند، شیلی، پرو و جدیدا برزیل. شیلی که اولین تولید کننده مس دنیاست همچنین مقرراتی برای حداقل فاصله سدها با محل سکونت مردم را نیز طراحی کرده است.
باطله‌های معدنی به شیوه‌های مختلفی انبار می‌شوند. در یکی از رایج‌ترین و ارزان‌ترین شیوه‌ها، خاکریزهایی برای نگهداری باطله‌ها ایجاد می‌کنند. با افزایش حجم این پسماندها در پشت سد ایجاد شده، مرحله دیگری از خاکریزی انجام می‌شود تا ارتفاع سد افزایش یابد. در این شیوه، لایه‌های مختلف خاکریزی به صورت پلکانی و به داخل سد باطله انجام می‌شود. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که این نوع از سدهای باطله بسیار خطرناک هستند و به ویژه در برابر زلزله کارآیی خاصی ندارند. به همین دلیل است که استفاده از آنها در شیلی زلزله‌خیز ممنوع است.
در این میان، مشکلات دیگری هم وجود دارد که نمی‌توان از آنها چشم پوشید. یکی از آنها این است که در کشورهای استبدادی، به‌ویژه چین، آماری از فجایع معدنی منتشر نمی‌شود. قانون‌گذاری و اجرای مقررات هم در کشورها و مناطق مختلف با یکدیگر تفاوت دارد و گاهی به شرکت‌های بزرگ اجازه می‌دهند که خودشان بر فعالیت‌های‌شان نظارت داشته باشند. هاروی مک‌لوید، رییس کمیته باطله‌های کمیسیون بین‌المللی سدهای بزرگ هم می‌گوید: «در گوشه و کنار جهان شاهد یک هرج و مرج هستیم. سدهای باطله، سازه‌های بسیار پیچیده‌ای هستند که نمی‌توان برای آنها مقررات از پیش تدوین شده‌ای نوشت و این موضوع، کار را دشوارتر می‌کند. »
برخی از سدهای باطله قدیمی در جهان وجود دارند که بسته شده و به‌تدریج وضعیتی باثباتی به خود می‌گیرند. کم و بیش هم می‌توان سدهایی یافت که با طبیعت اطراف خود تلفیق می‌شوند. شرکت معدنی آنتوفاگاستا یکی از شرکت‌هایی است که احیای طبیعت را در دستور کار خود قرار داده است. این شرکت، سد باطله «کوئیلایس» شیلی خود را که در دهه گذشته بسته شده، همچنان مورد توجه قرار می‌دهد. در اطراف و داخل این سد، گیاهان و درختانی بومی کاشته شده‌اند تا مواد سمی موجود در باطله‌ها را جذب کنند و ظاهری همگون با محیط اطراف هم پدید آورند. سدباطله دیگری هم که در شهر وناتچه واشنگتن ایالات متحده قرار دارد و متعلق به یک معدن طلای متروک است، با انجام اقدامات زیست‌محیطی تبدیل به یک مرکز سوارکاری و تفریحی برای علاقه‌مندان به اسب‌دوانی شده است.
باطله‌های معدنی به شیوه‌های مختلفی انبار می‌شوند. در یکی از رایج‌ترین و ارزان‌ترین شیوه‌ها، خاکریزهایی برای نگهداری باطله‌ها ایجاد می‌کنند. با افزایش حجم این پسماندها در پشت سد ایجاد شده، مرحله دیگری از خاکریزی انجام می‌شود تا ارتفاع سد افزایش یابد. در این شیوه، لایه‌های مختلف خاکریزی به صورت پلکانی و به داخل سد باطله انجام می‌شود. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که این نوع از سدهای باطله بسیار خطرناک هستند و به ویژه در برابر زلزله کارآیی خاصی ندارند. به همین دلیل است که استفاده از آنها در شیلی زلزله‌خیز ممنوع است.
برای جلوگیری از فاجعه‌های معدنی مشابه باید در طراحی سدها دقت بیشتری کرد، حجم باطله‌های پشت آنها را محدود کرد (تعداد سدها را افزایش داد و تمام بار باطله‌ها را پشت یک سد رها نکرد) و در نهایت از طراحی‌های ایمن‌تر سدها استفاده کرد؛ هر چند تمام این شیوه‌ها گرانتر تمام خواهند شد.
اما موضوع دیگری که کارشناسان به آن اشاره می‌کنند، حجم قابل توجه آب در باطله‌های معدنی است که نگهداری آنها را مخاطره‌آمیزتر می‌کند. برای اجتناب از این خطر، به شرکت‌های معدنی توصیه می‌شود که در انتهای فرآیندهای خود و پیش از انبار باطله‌ها، بخشی از آب موجود در آن را جداسازی کنند. فرآوری خشک هم راه دیگری برای حرکت به آن سمت است.
م.تابان شمال
منابع: صمت، ایسنا، ایفنا
